Współczesne ujęcie kultury kaszubskiej. Kartuzy
W czwartkowe popołudnie udałem się do stolicy mego powiau, do Kartuz, aby tam wziąć udział w debacie przedkongresowej poświęconej sprawom kultury kaszubskiej.
Zostaliśmy poproszeni (wraz z Jaromirem Szroederem), o wygłoszenie jednego z referatów wstępnych. Kilkadziesiąt osób zgromadzonych w sali Restauracji Kaszubskiej Gościniec Kaszubski aktywnie włączało się w przebieg dyskusji moderowanej przez wceprezesa ZK-P Łukasza Grzędzickiego. Czasem miałem wrażenie jednak, że się nie rozumiemy... Załączam tekst mojego wystąpienia i zapraszam do galerii zdjęć.Dzysdniowé ùjãcé kaszëbsczi kùlturëTen referat mdze pò kaszëbskù. Rozpòwiôdanié ò kaszëbsczi kùlturze pò pòlskù, czë w jinym jãzëkù bëłobë jak chwôlenié ùmarłégò nad jegò zarkã. A czas je nôwëższi, żebë ò naszich sprawach gadac pò naszimù. Chcemë sami sã achtnąc. Ùczestnic naszą kùlturã, jaczi spòdlim je prawie jãzëk. Jakô òna je? Farwnô. Bòkadnô w zortë. Bògatô lëdzczim ùtwórstwã. Jakùż jã prosto òpisac...? Zacznijmë tej òd ti materialny. To, co òsta pò naszich starkach i wszëtczich pra- je w mùzeach, regionalnëch przëszkòłowëch jizbach i w skansenach, chòcbë we wdzydzczim czë w Klukach abò w Nôdolim. Mòżna òbezdrzec, dotknąc. Przeczëtac ò tim. Chãtno kôrbią ò tim etnografòwie, historicë i òprowôdzający turistów. Niechc te specjalno tedë zgłãbiwac... Co z tegò wëzwëskiwómë dzysô? Nié za wiele. Technika szła tak do przódkù, że stôré riwë, maszinë do draszbë czë rozwarczi nijak sã nie przëdôwają. Równak mòdło bùdowaniô chëczów, jich wëzdrzatk tejsej mòże nalezc. Òblôkóné są òdswiãtné ruchna (chòcô jak ònë pò prôwdze wëzdrzałë dzedës- tuwò są przënômni dwie szkòłë: Teresë Lasowi i Francëszka Kwidzyńsczégò...). Wësziwë kaszëbsczé są wcyg módné. Wiôlgô w tim zasługa chòcle Édmùnda Szëmikòwsczégò- òrganizatora kònkùrsu wësziwù w Lëni i tëch twòrzącëch kòła wësziwù w całim regionie. Tobaka i rodżi do ni mają sã wcyg dobrze. Chmielnieńsczé mésterstwa w zażiwanim tobaczi jesz w tim pòmôgają. Kaszëbskô jôda òsta wcygnionô na lista minystra gbùrzëznë i wejle, plińce mają ju swój atest... Na szczescé chleba ze szmùlcã jesz europejsczé przepisë nie dosygłé... Jesz. Wëcygnioné z szurków szlópë przëdałë sã w pòsobnëch miónkach- w Òstrzëcach. Na Nordze nie zabëlë ò bôtach. Nié wszëtkò Europejskô Unia jesz zezłomòwa... Òrganizowóné są Kaszëbsczé Bôtë pòd Żôglamë i coroczné pielgrzimczi na bôtach do Pùcka i z Nôdola do Żarnówca. W całoscë pielgrzimczi do Swiónowa, Swôrzewa czë na Górë Kalwarii we Wejrowie co rokù przëcygają wiele ùczãstników. Przë tim òrãdzym spiéwóné sa kaszëbsczé piesnie. Nôwiãcy wierã w drodze do Swiónowa. W tim rokù, tak jak łoni na wejrowsczi Kalwarii chùrë Radë Kaszëbsczich Chùrów òprawią mùzyczno w kaszëbsczim jãzëkù òdpùstowé sëmë na sw. Wniebòwstąpieniô i sw. Trójcë. Na tã leżnosc napisóné òstałë nowé dokazë. Nôwikszé w òstatnym czasu wzãcé mô wszëtkò, co je czôrno- żôłté i mô grifa. Kòszle, nalimczi a przede wszëtczim fanë. W tim rokù òdbëł sã pierszi Rajd Kaszëbsczi Fanë, òbczas jaczégò Mark Wantoch- Rekòwsczi i Henrik Teleszińsczi rozdelë jich dzél. Hewò przechôdómë ju pòmału do kùlturë niematerialny. Fana póczi co łączi Kaszëbów. Corôz wiãcy lëdzy wié, co to je. Pôrã lat temù, czej bùrméster Albin Bichòwsczi wëwiesył w Żukòwie pierszi rôz kaszëbsczé fanë niejedny pitelë: je chto ùmarłi? Abò: co tu robi niemieckô flaga? Grifë mómë w pôra òdmianach. Jak chto chce: z jednym ògónã, z dwùma... Pòmału dochòdzy do nas, że Kartuzë nie są kaszëbską stolëcą. Je wiedzec, że to Gduńsk. Ò tzw. kaszëbsczim himnie nie chcã sã wëpòwiadac. Czas pòkôże. Czej ju jesmë przë spiéwie. Nôbarżi pòpùlarnyma kaszëbsczima piesnioma są wcyg: „Tata i kòza”, „Kaszëbsczé jezora” i „Kaszëbskô Królewô”. Cãżkò za kaszëbską ùznac „Kaszëbsczé nótë”, żelë sã wié ò ji niemiecczim pòchòdzeniu i wieselnym przeznaczeniu... Tuwò mùszã nadczidnąc ò festiwalach rodny spiéwë: „Kaszëbsczé Spiéwë” w Lëzënie, „Bùrsztinowi Bôt” w Dãbògòrzu, Pòmòrsczi Festiwal Kaszëbsczi Gòdowi Spiéwë w Szemùdze, „Kaszëbsczé Aranżacje” w Bëtowie czë nômłodszi Kònkùrs Swiatowëch i Pòlsczich Szlagrów pò Kaszëbskù w Lëpińcach. Apartną ùdbą zjiscywóną òd trzech wnetkã lat je „Kaszëbsczi Jidól” w jaczim Radio Kaszëbë dôwô leżnosc młodima spiéwającyma pòkôzac sã i nagrac pierszą platkã. Nié mòżna zabôcziwac i wôrt je chwôlëc dzejającech wkół kaszëbsczégò teatru: serakòjcką „Kaszëbską Binã”, lëzyńską binã Marii Krosnicczi czë téater eksperimeńtu Jarka Szrédera – „Dialogùs”. Nôbarżi znóny naszi aktorze: Danka Stenka i Zbiszk Jankòwsczi co sztót wnôszają co nowégò na swòjich gónach. Verba Sacra. Film „Jezës”. Lëdze kaszëbsczi kùlturë sã rzeszą w karna. W stowôrë- chòcle żukòwsczé „Bazunë”, dãbògórsczi „Mòrzanie” czë gòwidlińsczi „Discantus”. Pôranôsce chùrów dzejô w Radze Kaszëbsczich Chùrów jakô latos sódmy ju rôz òrganizëje Zjôzd Kaszëbsczich Spiéwôków. Tą razą w Chwaszczënie i Tëchómkù. Kaszëbskô piesniô mô sã baro dobrze. Liczi sã, że przez dwie niedzele pòwstôwô strzédno 4-5 nowëch piesniów, w tim 1-2 kòscelné. Òkróm karnów spiéwù i tuńca, co zajimają sã fòlklorã i szkòłowëch jak grzëbë pò deszczu wërôstają nowé, np.: „Wãdzëbôczi” i „Bùbliczczi” z Brus, „CSB” (chùtczi „The Rozmish”), „Damrockers”, „Gzubers” i „C.Z.A.D.” Na òsóbny wspòmink zasługiwô Werónika Kòrthals, jakô wëda swòjã platkã w naszim jãzëkù. Co je jesz do zrobieniô? W nôblëższich latach zrëchtowóné òstną musical i opera w jãzëkù kaszëbsczim. Mùszi rzeknąc téż extra ò dzejanim Witosławë Frankòwsczi i ji karna przëstojników kaszëbsczi artisticzny piesni. Ò wôżnych wejrowsczich „Zetkaniach z mùzyką Kaszub”. Samô spôdkòwizna mùzycznô Kaszëb z 21. wiekù to wnetka półsta platków CD. Piesnie łączą mùzykã ze słowã. Z jãzëka. To je prawie nôwôżniészô sprawa. Ùstawa ò nôrodnëch i etnicznëch miészëznach i regionalnym jãzëkù dała nama, Kaszëboma wielné nôrzãdła. Dzél z nich jesmë ju wëzwëskelë, wezmë chòc dwajãzëczné tôblëce. Reszta przepisów czekô jaż dodrzenieje w nas kaszëbskô swiąda. Jaż stóniemë sã Kaszëboma z gnôta. 100% Kaszëbë w Kaszëbie! Za rok, w Pòwszechnym Spisënkù òkôże sã wiele nas pò prôwdze je. Rzekniéta, że nie je zle. Że jesz wcyg dërchómë... Pòwiéta, że ùczimë naszégò jãzëka w szkòłach. Że pôranôscë tësący dzôtk sã ùczi kaszëbsczégò w spòdlëcznëch, gimnazjach i liceach. Że je kaszubistika... Wszëtkò to prôwda. Ale państwò pòlsczé wiele dokłôdô wiãcy dëtk, bë tak bëło... Żebë zachãcëc samòrządë- dają wiãcy. Dobrze je, czej môlowi part Kaszëbskò- Pòmòrsczégò Zrzeszeniô zachãcywô starszich do ùczbë jich dzôtk i pòmôgô szkòle w dzecnych wanogach, zetkaniach z cekawima lëdzóma. Czej sami nôleżnicë partu pòsyłają dzecë na ùczbã kaszëbsczégò- dają bëlny przikłôd. Równak nié wszãdze tak je. Czej chceta sã doznac jak dzejô ten, czë jinszi part zrzeszeniô- zapitôjta: A je we waszi wsy, gminie ùczony kaszëbsczi w szkòle? Jo? Egzamin zdóny! Nié? Chcemë sã brac do robòtë! Wanogã czë òpłôtkòwé zéńdzenié zrobita pózni!! Nie wiéta jak sã za to wząc? Zapitôjta w biórze Òglowégò Zarządu. Czãsto szkólny òd kaszëbsczégò òstôwô sóm. Jak nen ùpichańc wnetkã. Gòdzënë te dostnie, co zbiegną. Gòdzënowëch òczenków jak w sëtkù. Trzeba pòmòc. Direktor szkòłë, wójt, bùrméster, prezydeńt czë ùrzãdnik mùszą wiedzec, że kòmùs mòcnémù na tim zależi. Kòmùs mòcnémù- Zrzeszeniu. Òkróm szkólnégò, jaczimù za to płacą je mùsz włączëc sã w sprawã ùczeniô kaszëbsczima dzejarzoma, artistoma. Òni prawie mògą stwòrzëc ùczbòwą pòmòc, czë je to nowi wiersz, czë piesniô, czë jesz co jinégò. Je téż pòtrzeba (nie wiém, jak to zrobic), żebë ùczëlë kaszëbsczégò nôlepszi szkólny z nôlepszich. Z tim biwô wszelejak. Wiele z nich nie pòtrafi bëlno pisac w naszim jãzëkù...! A tej starszi, starkòwie ùczonëch dzôtk gôdają: czegò òni waji w ti szkòle ùczą...?! Szkòła je baro wôżnô dlô kaszëbsczi kùlturë. Tam prawie wëchòwiwómë przińdnych ùtwórców i òdbiérców naszi kùlturë. Wesprzec w tim bë mògłë mùzyczné szkòłë na Kaszëbach. Pòmalinkù zaczinają òne zmerkiwac, że òkróm fòlkloru je cos jesz. Tedë ti młodi artiscë pò szkòlë mògą wëzwëskac swòje ùmiejãtnoscë twòrzącë i òdtwòrziwającë nasze dokazë. Na gwôłt je trzeba téż dobrëch òrganistów. Taczich, co nié leno równo zagrają ale mdą rozmielë zaspiéwac psalm pò kaszëbskù czë zaintonowac piesnią. Dzãka Janowi Pawłowi II, biskùpòwi Gòcłowsczémù, zrëchtowónyma tłómaczenioma Pisma sw., wëdaniu Lekcjonarza kaszëbizna je przëtomnô kòscele. Mszë swiãté kaszëbsczé nie są ju dzysô na Kaszëbach niczim nowim. To nie znaczi, że wszëtkò je prima. Z czëtanioma jakòs sobie radzymë. Ksãża dosc dobrze prawią kôzania w naszi rodny mòwie. Nôgòrzi je ze spiéwanim. Colemało znómë leno „Kaszëbską Królewą”. Mòże jesz ze dwie, trzë na pamiãc. A reszta? Co je z tima pôraset jinyma piesniama...?! Bédëjã wama przëjachac na kaszëbską mszą swiãtą do Chwaszczëna. Pòsłëchôjta jak lëdze w kòscele spiéwią pò kaszëbskù...! Bò tam comiesãczné msze òrganizëje nié leno ZK-P ale téż i Kòło Gòspòdëniów Wiejsczich, strażacë, je òrkestra dãtô, są dzecë i młodzëzna szkòłowô, są przeparafialné karna, je chùr z sąsedny wsë, jaczi prowadzy młodi chwaszczińsczi òrganista... Razã kòl 100 lëdzy òrganizëje msze i lëpińcową pielgrzimkã do Swiónowa. A lëdzy w kòscele mùszi naùczëc spiéwac. Przecwiczëc z nima. Dac do rãczi tekst piesnie. Napisac dlô nich co nowégò. Pòwiéta, letkò rzec: napisac co nowégò. Pisze sã i to wiele. Òstatné lata to dzesątczi nowëch piesniów „bòżich” i sta „kòzëch”. Pòstrzód tëch pierszich chcã wspòmnąc ò tëch wikszich dokazach: „Pierszi Kaszëbsczi Pasji”, „Mszi na chùr i diôbelsczé skrzëpice” i mającë miec swą premierã w gduńsczim Dwòrze Artusa za sztót „Pierszé Kaszëbsczé Magnificat”. Swiecczich piesniów mómë fùl i z kòżdégò wnetk zortu. Ùczëc je jidze w mediach. W Radio Gduńsk i Radio Kaszëbë. W òbù tëch je czëtónô téż kaszëbskô lëteratura. Do abònameńtowi Telewizji Gduńsk z „Rodna Zemią” i „Tedë jo” doszłë nowé telewizje. Kablówczi. W kòscérskò- wejrowsczi Telewizji Kaszuby lecą teledisczi i szpòrtë kaszëbsczé. W wejrowsczi Twòji Telewizji Mòrsczi co tidzéń ùzdrzec mòżna półgòdzynny program pò kaszëbskù „Tu je nasza zemia”. Ne programë są colemało dostãpné téż w Jinternece. Kaszëbizna je na You Tube. Je na priwatnëch stronach. Jedne pòwstôwają, jedne pòmału gasną. Chãtno z jinternetu kòrzëstają młodi lëteracczi ùtwórcë zrzeszony w karnie „ZYMK”. Mają swòje pisarsczé blodżi, dze zaznajômiwają chãtnëch ze swòjim ùtwórstwã. Jak chòcle „szadi” czë „hana”. Piszący z karna ZYMK ju ósmy rok mają leżnosc dawac swòje dokazë do lëteracczégò zsziwkù, jaczi òstatno wëdôwô Wëdôwizna „Region” z Gdini przë wspiarcym wejrowsczégò mùzeum. Ta prawie wëdôwizna, òkróm gduńsczi zasłużony òficynë CZEC, banińsczégò ROSTu, pòdjimiznów Tómka Żmùdë- Trzebiatowsczégò ë jinëch co rokù zapełniwô pòlëcë z kaszëbską lëteraturą nowima, cekawima ùsôdzkoma. Jednym z nich na gwës mdze kaszëbsczi „Pón Tadeùsz” z pòlsczégò na nasze przełożony przez Stanisława Janke. Je kòmiks, s-f, fantasy. Są eroticzi. Wrôcô sã do sonetów. Te, a jiné, pòmòrsczé nalezc mòżna na Targach Kaszëbsczi Ksążczi w Kòscérznie. Piszący w naszim jãzëkù mają sã dze pòkazac. Spróbòwac swich mòców. Lëteracczé kònkùrsë òrganizëją w Pùckù, Wejrowie, Swiónowie, Lãbòrgù, Kartuzach, Kòscérznie. Wcyg wiele deklamùje swójsczé wiérztë i prozã na „Rodny Mòwie” i w nordowim „Bë nie zabëc mòwë starków”. Kaszëbizna je w cządnikach. Nôwiãcy wierã w „Bôłtëcczim Dzénnikù”, „Pòmeranii” i „Gazéce Kartësczi”. Dosc dobrze mają sã w nich felietónë. Pò Gùczowim Mackù, jegò Pòsobnikù nadchôdô Rómk Drzéżdżónk. Jegò prawie dokôzë czëtóné są w Radio Kaszëbë, w jaczim tak jak chùtczi w Radio Gduńsk czëtóné je téż w dzélëkach „Żëcé i przigòdë Remùsa”. Kaszëbsczi media wzmòcnią sã baro przez pòwstanié satelitarny telewizji CSB TV, jakô mòże dotrzec nawetk w te nôbarzi przez Bòga i lëdzy zabëté stronë. Chto kùlturã twòrzi- je wiedzec. Chto je ji òdbiércą- téż. A chto wspiérô? Kaszëbskò- Pòmòrsczé Zrzeszenié, Kaszëbsczi Jinstitut, Kaszëbsczi Lëdowi Ùniwersytet czë Akademiô Warkòwégò Sztôłceniô. Wspòmnióné ju chiżni: szkòła, kòscół, media ale téż samòrządë, co ùtrzimùją dodomë i òstrzódczi kùlturë, biblioteczi i dają dotacje stowôroma. Téż państwa. To môłé- Pòlskô i to wikszé- Europa. Ti, co dzejają dlô kaszëbiznë biwają achtniwóny. Pewno nôczestniészim wëprzédnienim kaszëbsczim je wcyg Medal Stolema. Niechtërné partë zrzeszeniô téż przëznôwają swòje nôdgrodë. Wspòmnã chòcle ò gdińsczi „Strzébrzny Tôbaczerze Ôbrama”. Wszelejaczé rozegracje. Gduńsczé „Lëdowé Taleńtë”. Szkòłowé kònkùrsë wiédzë. Òlimpiadë. Festinë kaszëbsczé. Dnie, tidzenie kaszëbsczé w szkòłach. Festiwale. (Ò kònkùrsach ju dosc tëli bëło.) Je jich w naszim regionie baro wiele. I wiele w nich kaszëbiznë. Fòlklór w Brusach. Turniéj KGW w Żukòwie. Kabaret, szpòrtë w Òstrzëcach i Kartuzach. Gôdka we Wielu. (Do kabaretu sostrów Labùdda dochôdają wcyg nowé). Zjazdë Kaszëbów z ùdbë Grzegòrza Szalewsczégò i Kazmiérza Klawitra. Z jinternetu wëszłé Dnie Jednotë Kaszëbów. Kaszëbsczé Diktando Wandë Czedrowsczi. Mirk Ùgòwsczi przëbôcził i rozkòscérził granié w baszkã. Wójt Gminë Lëniô Łukôsz Jabłońsczi do promòwaniô gminë zaprzigł kaszëbsczé dëchë. We Wejrowie stôwiają stôłpë z „Kaszëbsczima nótama”. Krómë, restoracje, firmë bierzą sobie kaszëbsczé pòzwë. Jak to wëzdrzi z pisënkã- to je jinô sprawa. Ale òd te mómë na szczescé Radã Kaszëbsczégò Jãzëka. Kaszëbską i nié leno kùlturã sprzedôwô Daniel Czapiewszi w swim Ceńtrum Edukacje i Promòcje Regionu w Szimbarkù. Sprzedôwô. To je gwôsné słowò. Naszô kùltura mùszi bëc prawie takô, żebë jã chcelë kùpiac. Prosto- dobrô i nié za drogô. To wcale nie znaczi, że nasze rodżi do tobaczi, ceramikã, czë wësziwë mają robic za nas Chińczice! Chòcô w dzélu ju pewno tak je... To je zdrów. Robic tak, żebë na tim zarobic. Téż na kùlturze. Ti, co tak robią- robią bëlno, bò jich jinaczi kònkùrencjô wëgrëze... Ti, co kùpiwają, czej zapłacą- tej rozmieją ùszónowac to, za co zapłacëlë. Bez „dlô òka” gôdaniô ò wiôldżich dejach! To sã mô prosto sprzedac! Më, Kaszëbi czãsto za flot dôwómë sobie òd cëzëch wgadac, że cos je dlô nas lepszé. Że to cëzé je lepszé. Lejemë wòdã w Jastrë, strôszómë w jaczis helółynë, jémë mak-sztóle, mak-sztëczczi kùrczãca i makfritczi. Dôwómë sã zgłëpic temù, co prawią mądrzele w radio i telewizji. Kaszëbsczé dzéwczątka to Sandrë, Pamele, Dżessiczi.... A dze òstałë pòtcëwé Anczi, Mariczczi, czë Lénczi. Ò Barnimach, Damrokach czë Miłosławach nie wspòmnã... Jesz përznã a dzôtczi mdą sã nazéwałë jak proszczi do praniô, pòdpasczi czë kòmórczi... Samim pòzéranim w ùszłotã, gôdanim, że „je to lëchò”, stôwianim pòmników czë pisanim historicznëch ksążk nie dómë krokù do przódkù. Tejsej drëbòlimë w môlu zamiast jic kraczajoma! Za JPII- „Nié miéjta lãkù!” Za Trepczikã- „Pòjmë w przódk z kaszëbizną!”